“Hoş Gör Yâ Hû" Osmanlı Kültüründe Mistik Semboller, Nesneler

“Hoş Gör Yâ Hû’* Osmanli KShñrändel " Mistik SeuihoHèf '

Yapı Kredi Yayınlan

“Hoş Gör Yâ Hû" Osmanlı Kültüründe Mistik Semboller, Nesneler

Hazırlayanlar: Ekrem İşın, Selahattin Ûzpalabıyıklar Fotoğraflar: Ahmet Elhan

Tasanın: Hakkı Mısırhoglu, Nahide Dikel Baskı: Promat A Ş.

İstanbul, Eylül 1999

© Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş. 1999 © Murat Morova 1999

Sanat Diınyamız dergisinin ekidir.

Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş.

Yapı Kredi Plaza E Blok Manolya Sokak 1. Levent 80620 İstanbul Telefon: (0 212) 280 65 55 (pbx) Faks: (0 212) 279 59 64 http://www.ykykultur.com.tr

lıttp.//w ww.bhup.superonline.com/yky e-posta: ykkultur@ykykultur.com.tr

Sunuş

Üç kıtada 624 yıl boyunca hukum surmuş dev bir imparatorluğun kültürel mirası elbette görkemlidir. Biz Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık olarak Osmanlı’yı 700. yılında birçok etkinlik aracılığıyla yeniden değerlendiriyoruz. Sonbaharda etkinliklerimiz daha da hızlanacak, sempozyumlar ve sergiler aracılığıyla bu büyük yapı, günümüze taşınacak.

Sanat Dünyamız dergisinin Osmanh özel sayısında bu muhteşem mirası bize bırakan yaratıcıları ele aldık. Yayıldığı coğrafya üzerinde; düşünce, sanat ve kültür üretmiş, bir imparatorluğa şekil vermiş ve ufkunu çizmeye gayret etmiş büyük Osmanh yaratıcılarına sevecenlikle yaklaşmaya çalıştık.

Elinizdeki bu kitap ise, Osmanh kültürünün bir başka büyük çehresinin profilini, tasavvufî hayatın sembolleri aracılığıyla ortaya koymaya çalışmanın bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır.

Tasavvuf dünyasına ait birçok “nefes nesnesi”ni bir araya getirmiş, onları düşünce dünyasına duyduğu saygıyla toplamış, saklamış, bu mistik âlemi uzun yıllar sonra ayrıntılar üzerinden okumamızı sağlayacak bir koleksiyonu; sanatçı duyarlığı ve zengin duygu dünyası ile besleyerek oluşturmuş olan Murat Morova, bu kitabın sebebidir.

Bu önemli koleksiyonu bize açan, yararlanmamızı sağlayan Murat Morova’ya Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık olarak teşekkür ediyoruz.

Ekrem İşin

Sembolizm ve Tasavvufî Hayat

Anadolu kültür tarihinin arkeojik katmanları üzerinde kazı yapanlar, 12. yüzyıldan itibaren bu medeniyet coğrafyasındaki toplumsal dönüşüme ait en belirgin izlere, tasavvufî hayatın son derece zengin semboller tabakasında rastladılar. İyi bir gözlemci için bu semboller, bozkır hatıralarını geride bırakıp şehir hayatına doğru evrimleşen bir zihniyet dünyasının bütün boyutlarını kavratacak nitelikteydi. Bir defa Islâmiyetin şemsiyesi altında, örf ve geleneğe bağlı arkaik hayat tarzı, kendi kabuğunu çatlatarak imkânları sonsuz bir kültür vahasının münbit topraklarına yerleşiyor, ardından bu topraklar üzerinde o güne kadar zühdî hayatın meczuplan gözüyle bakılan dervişlerin macerası başlıyordu. 13. yüzyılın siyasî çalkantılarla dolu tarihi, bu maceranın bütün safhalannı kapsar. Peki kimdi bu tarihe ve toplumsal kültüre kendi semboller dağarcığını armağan eden insanlar?

Nicolas de Nicolay’ın 1567 tarihli Les navigations’undaki derviş gravürleri, bu insanların ancak birer mitolojik varlık olabileceklerine ilişkin sarsılmaz inancı, her bakımdan destekleyebilecek kaotik bir üsluba sahiptirler. Ortaçağın cehennem tasvirlerinden çıkmışçasına canlı ve bir o kadar da kışkırtıcı çizgilere sahip bu figürler, bize korku, merak ve bilinçaltına attığımız arkaik duyguların karışımından meydana gelen bir dünyanın kapılarını aralamaktadırlar. Koyun postuna sarınmış yarı çıplak vücudu, saçları kazınmış, kaş ve kirpikleri alınmış ürkütücü çehresi, kulağında mengüş, omzunda keşkül ve bedenine vahdet yaraları açan hançeriyle bu figür, aslında bize kendisini mistik bir varlık şeklinde sunan semboller toplamından ibarettir. Paul Ricatıı, 17. yüzyılda bu sembolik ifadenin belki de son örneklerine, The Preseni State of the Ottoman Empire’ında yer

vererek mistik kozmolojinin tarih öncesine bir atıfta bulunur. Ne var ki tarih, peşine kattığı insan kalabalığıyla yoluna devam etmektedir. Bu defa modernleşme çağında, bize artık hiç de yabancı gelmeyen bu figürleri, fotoğraf objektifine bakarlarken buluruz. Altlarında yalnızca dilenci yazan kartpostallarda ölümsüzleşen bu dervişler, Buhara, Semerkant veya Hindistan’ın Dekkan bölgesinden başlayıp İstanbul’da noktalanan tarihî yolculukları boyunca inşa ettikleri tasavvufî sembolizmi, meraklı gözler önünde sergilemektedirler.

Seyyah dervişlerin altın çağı, 13. ve 14. yüzyıl boyunca Anadolu sahasında sembolik ifadenin gelişimine tanıklık etmişti. Bu dönemde Kalenderi, Haydan ve Vefaîlerin konar göçer Türkmen aşiretleri arasındaki faaliyetleri, İslâmiyet öncesi inanç motifleriyle zenginleştirilmiş bir çeşit halk tasavvufunun temellerini atarken, özellikle şehir merkezlerinde kökleşmiş mistik sembolizme felsefî bir boyut getiren Vahdet-i vücûd düşüncesi de gündelik hayata hızla nüfuz ediyordu. I. Gıyaseddîn Keyhusrev’in hocası ve aynı zamanda fütüvvet ehlinden olan Şeyh Mecdeddîn İshak’ın daveti üzerine 1204 yılında Malatya’ya gelen İbn Arabî, aralannda Konya, Kayseri, Sivas, Erzurum ve Harran’ın da bulunduğu bu kültür coğrafyasına, daha 13. yüzyılın başında Vahdet-i vücûd’un sistematikleştirilmiş sembolizmini tanıtmıştı. Kendisinden sonra bu felsefî kurguyu, halifesi Sadreddîn Konevî, tamamen aklın sınırları içinde kalarak on-tolojik bir temele oturttu. Böylece Şeyh Sadreddîn’in metafizik sembolizmi, Konya’da şekillenen bir diğer tasavvufî gelenekle, yani Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin aşk ve vecde dayalı metaforik dünyasıyla paralel bir gelişim sürecine giriyordu. Bu süreç, Anadolu tasavvuf kültürüne söz, yazı ve ritüellerden meydana gelen son derece zengin bir sembolizm mirası bıraktı. Osmanlı medeniyetinin kendini ifade etme konusunda bu mirastan büyük ölçüde faydalandığını burada belirtmek gerekir.

Tasavvufî sembolizm, insan ile Tann arasındaki mistik ilişkinin söz, yazı ve ritüel kalıplarına dökülmüş anlatımıdır. Sırra vakıf ol-

mayanlann asla kavrayamayacakları, dolayısıyla bir anlam veremeyecekleri bu kodlanmış sistematik, bütün bir Osmanlı medeniyetinin âdeta ruhunu oluşturmuştur. Mimariden kılık kıyafete, sanattan gündelik hayatın davranış normlarına kadar geniş bir toplumsal değerler yelpazesini kuşatan bu üzeri örtük ifade tarzı, inscın-ı kâmil olmaya aday sıradan bir Osmanlının kültür dağarcığını şekillendirmiş ve girdiği seyr ü sülük boyunca ulaştığı mertebeleri ona bir hayat tecrübesi olarak yeniden kazandırmıştır. Bir Bektaşî’nin ya da Mevlevi’nin, dahası bütün tasavvuf ehlinin hayata bakış tarzı, davranışlarını düzenleyen kurallar manzumesi, bu ifade tarzının ürünüdür. Öyleyse bu insan ve toplum hayatına hakim olan sembolik ifadenin mantığını nerede aramalı?

Aradığımız mantık bizi harflerin ve sayıların arkitektonik dünyasına götürecektir. Tasavvufî sembolizmin merkezinde 1 sayısı ile “elif’ harfinin birlikte oluşturdukları “vahdet” anlayışına ilişkin anlam kümes: yer alır. Bu mistik zemin üzerinde inşa edilen her türlü maddî ve manevî kültür formu, sembolik ifadenin en geniş şekliyle gündelik hayata yansımasını sağlamıştır. Örneğin Mevlevîlerin semâ yaparlarken giydikleri tennure, “elife benzediği için elifi nemed denilen bir kuşakla bele oturtulur ve semazen Vücuduyla “elif harfinin sembolize ettiği vahdet anlayışını temsil ederdi. Bu sembolizm, Mevlevîlerin kullandıkları ney’in form açısından “elife benzetilmesiyle sürdürülmüştür. Diğer taraftan semazenlerin giydikleri tennurede 18 dikiş bulunur ve bu sayı Mevlevi kozmolojisinde “Nezr-i Mevlânâ”ya tekabül ederdi. Mevlevîlerce kutsal bilinen 9 ve onun katı olan sayılar, bu mistik öğretinin âdeta omurgasını meydana getirmiştir. Bu inancın temeli, akl-ı küll ile nefi-i küll’ün 9 kat göğü meydana getirmesine dayanır. Bu 9 göğün hareketiyle 4 unsur oluşmuş ve bütün bunlardan cansızlar, bitkiler ve canlılar doğmuş, böylece hepsi birden 18 sayısıyla kodlanan kâinat tasavvurunu şekillendirmişlerdir. Mevlânâ’nın Mesnevisindeki ilk 18 beyiti bizzat kendisi kaleme alması, Mevlevîlerin 1001 günlük çilesinin 18 gün-

lük bir riyazatla bitmesi ya da Mevlevîhânelerdeki derviş hücrelerinin 18 adet olması, sayı sembolizminin manevî plandan mimariye yön veren maddî plana doğru tam anlamıya arkitektonik bir ifadeyi inşa ettiğini göstermektedir.

Harf ve sayılarla şifrelenmiş tasavvufî sembolizmin ritüele açılan dünyası, insan bedeninin yapacağı her hareketi disiplin altında tutan ve ona kendi kurallan doğrultusunda bir sınır çizen manevî yaptırımı da kapsar. Söz’denyazıya ve müsennâ istiften ritüele doğru genişleyen bu kültürel doku, bir bakıma insan varlığını sembollerden ibaret bir hayat kozası içine almıştır. Bu öylesine kuşatıcı bir dünyadır ki, söz’ün bittiği yerde yazı ve onun imkânlarının tükendiği noktada da harf kıvrımlarını taklit eden vücudun dili konuşmaya başlar. İşte bu, ritüelin kendisidir. Biraz daha dikkatle bakarsak, disiplin altına alınmış İlâhî hareketin izlediği manevî yolu, tasavvufî semboller sistemi içinden geçerken görebiliriz. Âşinâ bir göz veya ruhun titreşimlerine açık bir kalp, bu yol üzerindeki sembolleri tanımakta, onlara anlam vermekte güçlük çekmeyecektir. Örneğin pek çoğumuzun yakından bildiği, bazen bir mezartaşında rastladığımız, bazen de eski sandıklardan bulup çıkardığımız “çifte vav” çe-

kilmiş müsennâ levhalar, mistik kültürün söz’den yazı’ya ve ya-zı’dar. da ritûele açılan kapısının yegâne anahtarıdırlar. Karşılıklı yazılmış “vav” harflerinin meydana getirdiği bu simetrideki sır nedir?

Tasavvufî kültürün kaligrafik sembolizminden Muharrem aşû-resi pişirme ritüeline uzanan manevî doku içinde, işte bu sırnn cevabı gizlidir. Arap alfabesindeki “vav” harfinin sayısal değeri 6'dır; müsennâ tarzda yazılmış “çifte vav” ise 66 değerini verir ki, bu da “Allah’ ın ebced hesabıyla karşılığıdır. Diğer yandan Ism-i Celâl’i sembolize eden “çifte vav”, esma tarikatlarında zikrin temeli sayılmış ve bu yüzden mistik ritüelin merkezine yerleştirilmiştir. “Allah” adını meydana getiren harflerden olmadığı halde, sayı arkitektoni-ğinin sağladığı imkânla bu ifade zenginliğini kazanan “çifte vav”, artık vardığı bu noktadan sonra insanın kendi kozmosu içindeki hareketlerini belirleyebilecek güce ulaşmıştır. Harfler Tanrı adına konuşmakta, vücudun ritmi, harflerin kıvrımları üzerinde gezinen bilincin emrine girmektedir. Bu daireler çizmek suretiyle başladığı noktada biten ve tekrar başlayarak kendini bütünleyen hareket, Muharrem ayında aşûre pişiren dervişin dergâh kazanı başında Ism-i Celâl zikri çekmesinden başka nedir ki? Kepçe, kazanın için-

de biteviye “çifte vav”ın izini sürmekte ve denişin eli, harflerin sırrını çözmektedir.

Rastlantı veya kişisel tercih, tasavvufî semboller dünyasına yabancıdır. Bir Bektaşî babasının üzerinde taşıdığı mistik semboller, ne gelişigüzel toplanmış nesneler ne de sahibinin zevk ehli olduğunu ispatlayabilecek objelerdir. Yalnızca onun ait bulunduğu inanç dünyasını bize yansıtabilecek; dahası ona köklü bir aidiyet duygusu yaşatabilecek zorunlu bir seçmedir burada söz konusu olan. Ne bir eksik, ne bir fazla; işte temel kural budur. Varlığını bu kuralın haddesinden geçirmiş bir Bektaşî, bizimle sembollerin dili aracılığıyla konuşacaktır. Başındaki 12 terkli taç, On İki İmam’ı temsil eder. Tacın başa geçen lenger kısmı, Bektaşî mitolojisindeki şeriat, tarikat, hakikat ve marifet makamlarını karşılayan 4 kapıyı gösterir. Mistik ifadenin bu matematik çerçevesine yerleşmiş On iki İmam kültü, boyuna asılan teslim taşıyla mitolojiye güçlü bir vurgu yapar ve ardından bele dolanan kuşak üzerindeki 12 köşeli palhenk ta-şı’yla da aidiyetin eksiksiz bir portresini çizer. Artık karşımızda, elinde keşkül ve teberi, belinde kamberiye, cildbend ve kaşağı’sıyla bir Bektaşî babası vardır. Onu ilk gördüğümüzde tanırız; çünkü bize ait sembollerin tanımladığı bir kimlikle çıkmıştır karşımıza. Şimdi tam şu soruyu sormanın sırasıdır: Tasavvuf tarihinde başlangıçtan beri aykırı bir yol izleyen, her türlü nesneleştiriimiş sembolik ifadeyi red eden Melâmîleri nasıl tanıyacağız? Cevap açıktır; yine bize ait olan sembolik dil dağarcığının inşa ettiği o muhteşem sohbet geleneği içinde, demir âsâ demir çank dolaşarak.

Osmanlı kültürü, sembollerin diliyle konuşur. Bu dili çözüp layıkıyla anlayanlar için bu medeniyetin insan ruhuna nakşettiği hazine tam bir cennet; kulakları sağır, gözleri kör ve dilleri kekeme olanlar için ise tam bir cehennemdir.

Ism-1 Celâl

Allah

Tekke levhası.

imza: el-Abdü'l-müzennib Seyyid Osman an-Ocag-ı Ulufeciyan.

Teknik: Ahşap üzerine kâğıt yapıştırma.

Tarih: 1278 Muharrem / Temmuz 1861.

Tasavvufta Ism-i Celâl veya Lafza-i Celâl, Allah’ın bütün sıfatlarını toplayan zât adıdır. Bu öneminden ötürü esmâ tarikatlarında zikrin temeli, belli sayıda Ism-i Celâl çekmeye dayanır. Mevlevîler de, sabah namazından sonra meydan-ı şerifte iri taneli tespihlerle belli sayıda Ism-i Celâl çekerlerdi.

18

Besmele

Bismillahirrahmanirrahim

Mihraplı müsennâ tekke levhası.

Teknik: Ahşap üzerine kâğıt yapıştırma.

20

BESMELE Bismillahirrahmanirrahim

Beyzî tekke levhası Teknik: Edimekâri

21

hilye

Ve mâ erselnâke illâ rahmeten li’l-âlemîne

Hz. Alî rivayetli hilye. Teknik: Taşbaskı.

Hz. Peygamber’in vasıflarından söz eden kitap ve hat levhalarına Osmanlı kültüründe Hilye adı verilmiştir. Klasik bir hilye formu şu bölümlerden oluşur: 1. Baş makam, 2. Göbek, 3. Hilâl, 4. Hz. Ebû Bekir, 5. Hz. Ömer, 6. Hz. Osman, 7. Hz. Ali, 8. Âyet, 9. Etek, 10-11. Koltuk, 12. İç pervaz, 13. Dış pervaz.

24

HİLYE

Ve inneke le-alâ hulkm azîmin

Tekke hilyesi

Teknik: Taşbaskı. Bazı kısımlar el yazısı.

HİLYE

Tekke Hilyesi

Teknik: Taşbaskı. Altın varaklar el boyaması.

Sanduka Örtüsü Kul hüvallâhü ehad Allâhü’s-samed lemyelid ve lemyûled ve lem yekûn lehu küfüven ehad

Teknik: Ahşap üzerine kumaş ve kağıt işçilik. Bordürlerdeki daireler içinde Allah, Muhammed, Ebubekir, Ömer, Osman, Ali. Hüseyin, Zübeyr, Hasan ve Talha yazıları.

Kasr-ı şer’inde Ebu Bckr ü Ömer ol şahın Dahi Osman ü Ali oldular erkân-ı bina Biri sıdh ile, biri adi ile bîhemtadır Biri hilm ile, biri ilm ileferdû yekta Biri bahr-i atadır, birisi kulzum-i dâd Birisi kân-i hayadır, birisi genc-i sehâ

Nâzım

Tekke Levhasi

Innâ fetehnâ lekefethan mübinâ

Müsennâ tekke levhası İmza: Mehmed Teknik: Camaltı

Tarih: 1331 / 1913

Tekke Levhasi Meded yâ Alî Der uhud Cibril güftâr ez-zebân-ı kirdgâr Lâfetâ illâ Alî lâ seyfe illâ Zülfikar

Müsennâ tekke levhası Teknik: Taşbaskı üzerine el boyaması

Tekke Levhasi

Aman Yâ Alî

Müsennâ tekke, levhası

İmza: Hüseyin Rûhî

Teknik: Taş ayna altına ipek ipliği ile camaltı

Tarih: 1307/1889-90

Tekke Levhasi

Meded yâ Alî

Resim yazı

Teknik: Camaltı

Tarih: 1331

Didi ol mazhar-ı envar-ı celi Esedullah-ı veliya’ni Ali Hakant

38

Kubbe Yazisi

Alî

Üzerinde ters müsennâ Alî bulunan kuşak yazısından bir parça Teknik: Ahşap üzerine boyama

Zulfekar-ı tiğ ile sahib-kıransın yâ Al!

Şah-t merdan şir-i yezdan kahramansın yâ Ali

Tekke levhasi

Yâ Hazret-i Hâlid bin Zeyd

İmza: Mustafa Hilmî

Teknik: Ahşap üzerine kâğıt yapıştırma

Tarih: 1253/1837-38

Tekke Levhasi

Yä Hazret-i Seyyid Ahmed er-Rıfaî

Tadı ve çift sancaklı Rıfaî levhası Teknik: Taşbaskı üzerine el boyaması

Tekke Levhasi Dü cihanda eğer ola dirsen nâmın Sikkesi altına gir Hazret-i Mevlânâ’nın

Üç boyutlu Mevlevi levhası Teknik: Kat’ı

Tekke Levhasi

Yâ Hazret-i Mevlânâ

Mevlevi levhası

Teknik: Ahşap üzeri boyama

Tekke Levhasi

Yâ Hazret-i Sultan Şeyh Şa‘ban-ı Velî

Halvetiyye’nin Şabaniyye boluna ait levha imza'. Şeyh Mehmed Muradı Teknik: Ayna altı

Tekke Levhasi

Yâ Hafız

Teknik: Camaltı

Tarih: 1334/1915-16

Alemler

Bronz ve demirden yapılma çeşitli tarikat alemleri

Tarikatlarda hilafet sembolü alemdir. Halife tayin edilen bir şeyhe sancağın ucuna geçirilmiş alem verilerek tarikat hiyerarşisindeki mevkii tasdik edilmiş olur. Bektaşîlikte alem, çehar alâmet’in bir parçasıdır. Halife olan Bektaşî babasına alem’in yanısıra sofra, çerağ ve seccade de verilir.

54

Alem

Ay şeklinde yapılmış ve içinde Allah (îsm-i Celâl) yazılı bronz alem

Tarih: 17. yüzyıl

Alem

Üzeri ay şeklinde olup daire içinde Allah-Muhammed yazılı bronz alem

58

ALEM

Üzeri ay şeklinde olup içinde Yâ Allah yazdı bronz alem

59

60

Alem

Ayna şeklinde üzeri mahmuzlu demirden yapılmış Rıfaî alemi

Tarih: 1291 /1874

Tarikat Cİhazlari

Pençe-i Âl-i abâ şeklinde prinçten muska kalıbı Nazarlık

Kadiri tacı formunda muska mahfazası Üzeri gubârî tarzda yazılmış prinç muska kalıbı

Bozup bu genc-i vücudun tılısmını zahid Defineyi alıver sırr-ı vahdete eregör

64

pençe-i âl-i abâ

Prinçten Iran işi Pençe-i Âl-i Abâ

Tarih: 18. yüzyıl

Kur’an-ı Kerim’in Ahzâb suresinin 33. âyetinin tefsirine göre, Hz. Peygamber bir gün yanına gelen Hz. Alî’yi, kızı Hz. Fatıma’yı ve torunları Hz. Haşan ile Hz. Hüseyin’i giydiği abâ altında toplamıştır.

Tasavvufta bu kişilere Âl-i abâ denilir. Hz. Peygamberle birlikte sayılan 5 olduğundan pençe, yani el şeklinde tasvir edilmişlerdir.

66

PENÇE-1 âl-i Abâ Zülfikârlı Pençe-i Âl-i Abâ

Teknik: Ahşap üzerine kâğıı yapıştırma

Hamse-i âl-i abâmn başlasam tarifine

Pençe-i hükm-i kaza-yı bt-yezalidir sözüm

Yenişehirli Avnt

TESLİM TAŞLARI

Bektaşîlere ait çeşitli teslim taşları

Bektaşî sembollerinden olan teslim taşı, yassı ve ön yüzü dışbükey şeklinde olup etrafı 12 imamı temsil eden 12 hilâl şeklindedir.

Uzunlamasına delinmiş taşın içinden boyna takılmak için bağ geçirilmiş ve bu bağ taşın alt kısmında dört kapıyı tenısilen

4 halka yapacak biçimde örülmüştür. Teslim taşının ak ve üst kısımlannda Hz. Haşan ve Hz. Hüseyin’i temsil eden iki habbe bulunur. Balgamı veya diğer adıyla Hacı Bektaş taşından yapılmıştır.

70

TESLİM TAŞLARI VE KANBERİYE Bektaşîliğe ait teslim taşlan ve bir kanberiye

Teslim taşı, Orta Asya Şaman kültüründeki Yada taşı inancının Bektaşîlikteki uzantısıdır. Taşın boyna geçen biraz kalın kısmı, derisi yüzülerek öldürülen Seyyid Nesimî’yi, kaytanı Hallac-ı Mansur’u, dış yüzü Hz. Hatice’yi ve iç yüzü de Hz. Fatıma’yı sembolize eder.

Kanberiye ise Bekıaşîlerin kullandıkları kemere takılır. Bir ucu hafifçe sivri yumurta şeklinde bir taştır. İnce ucunda halkası ve kemere takmak için kaytanı vardır. Hz. Alî’ye sadakatle hizmet etmiş olan Kanber’i sembolize eder. Bir başka inanışa göre

Hz. Alî’nin atının gögüs kösteğidir.

Keşküller

Seyyah dervişlerin kullandıkları çeşitli keşküller

Hindistancevizinin üst kısmı enlemesine kesilip içi oyularak boşaltılan keşküller zincirle boyna asılır veya elde taşınırdı.

İlâhîler okuyarak köy köy dolaşan derviş, keşkülünü hayırseverlere uzatır, onlar da içine yiyecek maddesi veya para koyarlardı.

Keşkül

Üzerinde Esmâü’l-Hüsnâ yazılı bakır keşkül

Tarih: 1189/1775

Genc-i Karun

Keşkül-i Mecnun

Teberler

Seyyah dervişlerin kullandıkları çeşitli teberler

Sağda 1299 /1881-82 tarihli demir üzerine prinç kakma teber Altla 1212 /1797-98 tarihli bronz teber

Tek veya çift ağızlı olan teberler, seyyah denişlere ait bir semboldür. Bazılarının uç kısmı mızrak şeklindedir. Önceleri uzun seyahatlere çıkan denişlerin korunma silahı olarak kullandıklan teberler, daha sonralan sembolik bir ifade kazanmıştır. Üzerlerine âyet-i kerîmeler ve Esmâü’l-Hüsnâ işlenmiş olanları vardır. Bazılannın üzerine Destime aldım teberi / Kimseden etmem hazeri beyti yazılırdı.

Teber

Ahşap saplı bronz teber

Yine seyyah oluban destime aldım teberi

Yine ben azm-i diyar etmeye kıldım seferi

Seher Abdal

80

Nefirler

Seyyah dervişlerin kullandıkları boynuzdan yapılma çeşitli nefirler

Seyahate çıkan dervişlerin bir köye veya konaklama yerine geldikleri vakit çaldıkları borudur. Vahşi hakanları ürkütüp kaçırmak için de kullanılmıştır. Yuf borusu olarak da bilinirler.

Bele veya göğüse takılarak taşınırlar.

Nefir

Bakır zincirle bağlanmış bronz tılsımlı ve balgamî taşlı nefir

Nazar-ı pir-i tarikatte kim olmaz uryar. Çal ana yuf borusun mürşididir dlv-i ar.ld.

5«

KAŞAĞILAR VE TEŞBİH KUTULARI Bektaşîlere ait çeşitli tipte ahşap kaşağılar 18. yüzyıl Edirnekârî teşbih kutulan

Bektaşî Kaşağisi

Ahşap kaşağı

Kaşağı kısmında 12 terkli Bektaşî fahn altında teslim taşı ve çift yüzlü teber kabartması, sap kısmında da Reşadî Baba yazısı vardır.

Bektaşîlikte el (pençe), Âl-i abâ’yı sembolize ettiğinden kutsal sayılır. Bu yüzden vücudun herhangi bir yerini el ile kaşımak büyük saygısızlık kabul edilmiş, bu iş için kaşağı kullanılmıştır.

Genellikle ahşaptan yapılmakla birlikte fildişinden olanlan da vardır.

Asâlar

Çeşitli tipte derviş asaları

Sağdan ikinci asâ, ahşap üzerine gümüş kakma olup zer-deste diye bilinir.

Tarikat mensuplarınca taşınan 1,5- 2 m uzunluğunda bir çeşit bastondur. Hz. İbrahim, Hz. Musa ve Hz. Peygamber asâ taşıdıkları için mutasavvıflar arasında asâ ile dolaşmak bir gelenek hâlini almıştır. Bir şeyhe teberrüken asâ vermek, onu vekil kılmak anlamına da gelir.

RlFAÎ ASÂS1

Gülağacı üzerine pirinç kaplama ve üzeri Esmâü’l-Hiısnâ’lı Rıfai asası.

Şeşperler

Soldan birinci demir üstüne prinç bakma Soldan ikinci topuzu üzerinde Allah-Muhammed yazılı Soldan üçüncü topuzu balgam taşı, ahşap üzerine gümüş kakma şeşperler

Derviş asalarından daha kısa olup uç kısınılan topuz şeklindedir. Çoğunlukla bu kısımlar dervişin mensup bulunduğu tarikatın sikkesi şeklinde yapılırdı.

ŞAZELÎ asâsi

Topuz kısmı tac formunda, gövdesi pnnç telkari olan Şazelî tarikatına ait asâ.

Şeşper

Topuz kısmı balgamı taştan yapılmış, sapı gümüş işlemeli şeşper.

MÜTTEKÂLAR VE MUİNLER

Esmâ tarikatlarında seyr û sülûkun en önemli aşaması kırk günlük erbain çilesidir. Bu süre zarfında derviş kendini sürekli ibadete vererek çok az yer ve uyurdu. Müttekâ ve muin, denişin erbâin sırasında uzanıp yatmaması için başını dayadığı kısa saplı tarikat cihazıdır. Sivri ucu toprağa saplanır, hilâl şeklindeki kısmına ise alın dayanarak uyku anı geçiştirilirdi.

MÜTTEKÂ

Abanoz üzerine gümüş kakma müttekâ. Koltuk altına alınmak suretiyle de kullanılırdı.

Biz mûtteka-yı zer-keş-i câha dayanmazız Hakk'ın kemâl-i lûtfunadır itimadımız

Baki

MUÎN

Demir üzerine altın kakma muin.

Çile esnasında alın, eğri kısma dayanmak suretiyle kullanılırdı.

104

ŞİFA TOPUZU

Tarikat şeyhlerinin çeşitli hastalıklardan muzdarip insanları iyileştirici fizikötesi güçlere sahip bulundukları, halk arasında yaygın bir inançtı.

Şeyh, elindeki şifa topuzunu hastaya değdirir ve vücuttaki illeti yok ederdi. Şifa topuzunun üzerindeki boğumların, vücuttan çıkan illet tarafından oluşturulduğuna inanılırdı.

106

RlFAÎ CİHAZLARI

Demir ve bronzdan yapılma meydan aynalan, asâ, zincir, hançer ve güller.

Bu yolda her kim virir ise varı

Keşfettirir Allah ona esrarı

Bulur nâr ¡(inde ol gülizan Nâr bize gülzardır biz Rıfatyiz (Bir Rıfat usulünden)

108

Meydan Aynasi

Rıfaî zikrinde burhan göstermek, yani vecd anında Allah’ın mazhariyetine nail olunduğunu ispatlamak için vücudun çeşitli yerlerine şiş sokmak köklü bir gelenekti. Bu iş için ince ve kısa şişlerin yanısıra meydan aynası denilen ucu topuzlu ve zincirli daha büyük şişler de kullanılmıştır. Meydan Akmaları, zikr yapılan tevhidhânenin zemininde topaç gibi döndürülür, vecde gelen derviş bunlardan birini alarak vücudunun kann kısmına veya yanağına saplardı.

110

RlFAÎ GÜLÜ

Demirden yapılmış bir Rıfat gülü.

Bu nesneler zikr esnasında kullanılırdı. Meydanın ortasına getirilen bir mangalda kızdırılan bu güller dile değdirilerek burhan gösterilirdi.

ŞİFA TASLARI

Bronz, bakır, prinç ve Ölüdeniz taşından yapılmış çeşitli şifa taslan.

Dışı ve içi çeşitli âyetlerle müzeyyen bu taslara şeyh efendi tarafından okunmuş şifalı su konularak hastalara veya ihtiyaç sahiplerine sunulurdu.

Derviş Sofrasi

Çeşitli tiple kepçe, gergedan boynuzundan bardaklar ve tabak, sapı Bektaşî tadı ahşap kaşık ve Süleymaniye damgalı bronz iftariyelikler.

Kepçe

Sapı geyik boynuzu, çukur kısmı hindistancevizinden yapılmış kepçe.

Dergâhlarda özellikle Muharrem ayında aşûre pişirilirdi.

Kazanın etrafında toplanan dervişler dua ederek sırayla kepçeyi ellerine alırlar ve çifte vav çekerek aşûreyi kanştınrlardı.

Ebced hesabına göre vav harfi 6 sayısını karşılar; çifte vav ise Allah lafza-i celâlesinin karşılığı olan 66’yı verir. Kepçe ile çifte vav çekmek aynı zamanda zikretmek anlamına da gelirdi.

118

Kepçe

Bronz üstüne gümüş ve prinç kakmalı kepçe.

Sap kısmının ucunda teslim taşı ve etrafında 12 habbesi vardır.

120

ŞİFA TASI Bronzdan yapılma şifa tası, içinde ve kenarlarında âyet-i kerîmeler vardır.

Musikî Aletleri

Kudüm (nevbe), çalpare, ney, zilli maşa, nefir ve def kutusu.

Tarikatlarda zikr, musikî eşliğinde yapılırdı. Mevlevîlikte kudüm ve ney temel enstrümanlardı. Diğer esma tarikatlannda ise genellikle ritm sazları olan bendir, halîle ve def kullanılırdı.

Gel dergeh-i Munla’ya da bak gör ne saja var Her bir elem-i mühlike bin derd-i deva var Efsane-i zühhad gibi zerk u riya yok Avâz-ı kudüm üneyü tanbur-ı nevâ var

Hüseyin Fahreddin Dede

124

Şamdan, Buhurdanlik ve Tas

Bakır şamdan.

Üzerinde 1074 /1663-64 ve 1213 /1798-99 tarihli iki ayrı vakıf kaydı vardır.

Bakır mangallı buhurdanlık. 1292 / 1875 tarihli.

Bakır tas. 1205/1790-91 tarihli.

Üzerinde Yeniçeri orta nişanı olup ayrıca Hz. Alî, Hacı Bektaş-ı Velî adları yazılıdır.

Dergâhlarda aydınlanma şamdanlarla sağlanmıştı.

Mevlevi ve Bektaşî meydanlarında yakılan mumlara çerağ denmiştir.. Mumları çerağcı yakar ve bu işe mahsus olan çerağgûlbankı çekilirdi.

Dervişlerin topluca bulundukları dergâhlarda, havayı temizlemek amacıyla içinde hoş kokulu ağaç kabuklarının yakıldığı buhurdanlıklar kullanılırdı. Bazılarının altında küçük bir mangal da bulunurdu. Diğer bir çeşit buhurdanlık da, dergâhı ziyarete gelen önemli kişilerin karşılanmasında veya cenaze törenlerinde şeyh tarafından zinciri tutularak sallanır, buna da buhurdan çekmek denilirdi.

Devekuşu Yumurtalari

Askı şeklinde püsküllü devekuşu yumurtaları.

Dergâhlarda tavana devekuşu yumurtası asmak eski bir âdettir.

Yumurta, yeniden doğuşu ve olgunlaşmayı sembolize eder. Aynca Hz. Peygamber’in hayatıyla bağlantılı olarak örümcekleri uzak tuttuğuna inanılırdı. Bir başka inanç, bu yumurtalann tevhidhâne içindeki akustiği düzenlediklerine ilişkindir.

128

Devekuşu Yumurtasi Gümüş zincirli, alt ve üst kapaklan ahşap üzerine Edirnekârî devekuşu yumurtası.

PAZUBEND

Üzerinde müsennâ Alî yazılı kayışlı ve zincirli pazubend.

12 köşeli gümüş, savatlı pazubendler.

Tekke Teşbihi

500‘lük kuka tekke teşbihi.

Tekke teşbihleri iri taneli olup büyüklüklerine göre 5OO’lük veya 1000'lik şeklinde adlandırılırlardı. Dervişler Ism-i Celâl zikri için halka olup dizüstü yere otururlar ve teşbihi halkaya yayarlardı.

Önce şeyh. Ism-i Celâl i çeker ve teşbih tanesini yanındaki dervişe iletir, o da aynı şekilde bir sonrakine ileterek teşbih halka içinde çevrilirdi. Ayrıca dergâhlarda haylaz çocuklar uslandınlmak için şeyh tarafından teşbihten geçirilirlerdi.

Vûcud-ı enbiya tesbih-i dür gibi serâmeddir O teşbihe imame gevher-i zat-ı Muhammed'dir

ARAKIYE

İnce pamuklu üzerine âyet-i kerîmeli ve ortası Mühr-i Süleymanlı arakıye.

Ter emen anlamına gelen arakıye, tarikata intisap edenlere şeyh tarafından tekbirlenerek giydirilirdi.

TAC

Dolama destarh tarikat tacı.

Her tarikatın kendine ait bir tacı vardı. Tacın üst kısmında adına terk denilen ve sayısı tarikatlara göre değişen dilimler bulunurdu. Örneğin Bcktaşîlcr 4 tcrkli Edhemî tac ile 12 terkli Hüseynî tac giyerlerdi. Tacın başa geçen kısmına lenger denilirdi.

Ayrıca tacın tepe kısmında gül denilen çok ince işlenmiş bir düğme bulunurdu.

138

MEZARTAŞI BAŞLIĞI

1114/1702-1703 tarihli tarikat mezartaşı başlığı.

Tarikat mensuplarının mezartaşı başlıkları, hayattayken giydikleri tac şeklinde yapılırdı. Böylece vefat etmiş bir dervişin mezartaşına bakarak hangi tarikata mensup olduğunu öğrenmek mümkündü.

İstihare ve Namaz Taşlari

Üzerleri mühürlü ve Pençe-i Âl-i Ahâ’h çeşitli istihare taşlan. Ortada Caferilerin kullandıktan namaz taşı.

İstihare, Arapça hayrı dilemek anlamına gelir. Tereddûdlû bir iş öncesinde hayır ve şerri öğrenmek için istihareye yatmak bir gelenektir. Abdest alınıp sag yana yatılır ve görülecek rüyadan anlam çıkartılır. Bunun için de yastığın altına üzeri tılsımlı istihare taşı konulurdu.

Namaz taşlan ise Caferi'ler tarafından kullanılırdı. Kerbelâ toprağından yoğrulup pişirilen bu yassı taşlar namazda secde ederken alnın değeceği yere konurdu.

1 AT

Gülabdan

Cam gülabdan

İmza: Kâmil Teknik: Camaltı Tarih: 1321 / 1903-1904

Zikir sonrası, tekkeye gelen misafirlere gülsuyu verilirdi. Bunun için çeşitli tipte gülabdanlar yapılmıştır.

Hicrî 1321 tarihli ve Kâmil imzalı bu gülabdan ise fonksiyonuna uygun bir beyitle süslenmiştir:

“Gülşen içrc andclîbfeıyâd eder bir gül için / Gül ise andan nihandır bu derûnî şişede.”

Tarak

Abanozdan yapılma, üzeri Sahal-ı şerif dualı tarak.

Ka be Tasviri

Hurma ağacından yapılma kabartma Kâ'be tasviri

Tarih: 1324/1906

YAĞLIK

Beyzî madalyon içinde müsennâ Alî işli yağlık.

Üst tarafta 12 terkli Bektaşî falın, onun altında teslim taşı ve ortada müsennâ Muhammed, iki yanda da müsenna Hû yazılan vardır.

150

YAĞLIK

Bektaşîliğe ait insan sureti şeklinde tanzim edilmiş Hz. Altyazısı. Üstte 12 terkli Bektaşî fahri, onun altında müsennâ Altyazısı ve en altta da Hz. Alî’yi sembolize eden zülfikârlar ile arslan.

Otuz iki harfi bildik dört kitabın aslıdır Safha-i vechinde yazılmış kamu bl-irtiyab Her ne okursan (ün otuz ikiden hâli değil Yüzünün metnini şerheder okunan fasl ü bab

Ntyazt-ı Mısrt

Tarikat Taclari

Tarikat taçlan hakkında bilgi veren lacnâme türünde levha.

Teknik: Taşbaskısı.

Kimi derviş, kimi hacı Cümlemiz Hakk'a duacı Resul-i Ekrem’in lacı Aba, hırka, fal bizdedir

Haşan Dede

154

SİLSİLENAME

Kadiri tarikatına ait hir silsilenameden ayrıntı.

Şeyhlik derecesine ulaşan dervişlere mürşidleri tarafından imzalı icazetname ile mensubu bulunduktan tarikatın bir silsilenamesi verilirdi. Şeyh vefat ettiğinde bu icazetname ile silsilename boru şeklinde katlanarak özel mahfazasına yerleştirilir ve şeyhin göğsüne konarak defnedilirdi.

Kadiriyiz döneriz aşk ile devranıyız

Mest-i şüride-ser-i neşve-i Geylantyiz

Heneklı Arif Hikmet

155